Sinema Tarihi

İlk yıllar (1830-1910)

Sinemanın temelinde yatan yanılsama[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] beynin gözün ağ tabakası üzerine düşen görüntüyü kaybolmasından sonra da kısa bir süre algılamayı sürdürmesi ve ardışık ağ tabaka görüntülerini[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] hareket eder biçimde algılaması olgularına dayanır. Bu yüzden insan gözü[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] bir perde üzerinde belirli bir hızla (genellikle sessiz sinemada saniyede 16[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] sesli sinemada saniyede 24 kare) ard arda yansıtılan film karelerindeki görüntüleri kesintisiz bir hareket içinde görür.


Sinema filmi

Gözün sinemaya temel oluşturan bu özelliği fotoğrafın bulunmasından çok önce biliniyordu[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] örneğin her sayfasına bir resim çizilmiş kitapların hızla çevrilmesiyle hareket izlenimi yaratılabiliyordu. 1832 de yapılan phenakistoscope ve 1834'te gerçekleştirilen zoetrope gibi optik aletlerle aynı temele dayanarak hareketli görüntüler oluşturulmuştu. 1839'da fotoğrafın bulunmasından sonra[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] hareketi eşit ve çok kısa aralarla sabit fotoğraflar olarak saptayan yöntemler Edward Muybriagef[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] yan yana dizdiği fotoğraf makineleriyle koşan bir atın görüntülerini saptadı ve dönen bir disk içine yerleştirdiği bu fotoğraflarla hareketli bir görüntü yaratmayı başardı (1877). Fransız fizyolog Etienne Jules Marey 1882'de kuşların uçuşunu incelemek amacıyla[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] saniyede 12 fotoğraf çeken ve kamera takılmış bir makineli tüfeğe benzeyen bir aygıt geliştirdi. 1887'de ABD'li Hannibal Goodwin'in fotoğraf çekiminde selüloit film kullanması[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] bir yıl sonra da George Eastman'ın bu uygulamayı geliştirerek makaraya sarılı selüloit film şeridinin seri üretimini başlatması[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] sinema filminin gerçekleştirilmesi için bütün ön koşullan hazırlamış oldu. Thomas Alva Edison ile yardımcısı William Kennedy Laurie Dickson'ın yaptıklan kinetograf[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] kameranın ilk biçimi olarak ortaya çıktı. Bu aygıtla[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] kenarlarına düzenli delikler açılmış 15 m'lik filmler üzerine saniyede 40 görüntü saptanabiliyordu. Edison kinetoskop adım verdiği bir gösterim aygıtı aracılığıyla da bu görüntüleri hareketli bir biçimde yansıtmayı başardı. Ama bu aygıt[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] gözlerini iki küçük deliğe dayayan tek bir izleyici tarafından kullanılabiliyordu. Kinetoskopların ticari olarak satışa sunulmasıyla birlikte Edison[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] kitlesel film çekimi yapılabilen ve güneşin durumuna göre tekerlekler üzerinde döndürülen ilk film stüdyosu Black Maria'yı inşa etti.

Kinetoskopu Paris'te bir sergide gören Auguste ve Louis Lumiere[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] sinematografi adı verilen aygıtı geliştirdiler. Elle çalıştırılabilen bu aygıt film çekimi ve gösterimi yapabiliyor ve 10 kg dolayındaki ağırlığı sayesinde de[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] istenen yere taşınabiliyordu. Lumiere Kardeşler ilk gösterilerini 28 Aralık 1895'te Paris'te[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] Capucines Bulvarı'ndaki Grand Cafe'de gerçekleştirdiler ve bu gösteri sinemanın başlangıcı olarak kabul edildi.

Edison'ın filmleri genellikle stüdyoda çekilmiş sirk ve vodvil gösterileriyken[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] Lumiere Kardeşler'in filmleri dünyanın çeşitli yörelerine gönderilmiş kameramanların saptadıkları belgeseller ya da haber filmleriydi. Sinemanın kendine özgü anlatım olanaklarından yararlanma ve sinema aracılığıyla bir öykü anlatma dönemi[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] temel olarak Fransız yönetmen Georges Melies'le başladı. Melies[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] fantastik sinema ve bilimkurgu sinemasının da öncüsü sayılan filmlerinde sinemanın yanılsama yaratma gücünü zekice kullanarak film "hile"leri uyguladı. Ama Melies'in filmlerinde kamera sabit bir noktada duruyor ve öyküyü[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] tiyatro sahnesindeymiş gibi görüntülüyordu. Daha sonra sinema dilinin temel öğeleri olacak değişik çekim ölçeklerini ve kamera açılarını kullanan ve bunları öykünün gelişimine göre değişik biçim ve ritimlerde kurgulayan ilk sinemacı ABD'li Edwin S. Porter oldu. Özellikle The Great Train Robbery (1903; Büyük Tren Soygunu) filminde Porter[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] hareketli ve gerilimli sahnelerde yakın ve kısa çekimler kullanarak[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] kamerayı hareket ettirerek ve arkadaki bir perdeye yansıtılmış görüntülerle öndeki bir mizansenin birleştirilmesine dayanan arka gösterim tekniğini uygulayarak[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] gerçekçi sinemanın temellerini attı.

Daha ilk gösterimlerden başlayarak kitlelerin ilgisini çeken ve yaygın bir eğlence aracına dönüşen sinema[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] 20. yüzyılın ilk 10 yılında başlı başına bir sanayi ve ticaret dalı haline geldi. Önceleri dünya pazarına Fransız sinemacılar egemendi ve Charles Pathe ilk uluslararası sinema imparatorluğunu kurmuştu. ABD'de ise Nickelodeon adı verilen sinema salonlarının hızla yayılması[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] başlıca Doğu kentlerinde art arda film yapım şirketlerinin kurulmasına yol açtı. Yapımcı şirketlerin 1908'de kurduktan Motion Picture Patents Company'nin yürüttüğü mücadele karşısında bazı sinemacılar Batı'ya giderek orada etkinlik göstermeye başladılar ve böylece Hollywood'un temellerini attılar.

Sessiz Sinema

Sinema alanında başlayan amansız rekabet yapımcıları kitlelerin ilgisini çekecek yeni filmler yapmaya itti. On dakika süren tek makaralık filmlerin yanı sıra birkaç makaralık uzun filmler de yapılmaya başladı. ABD'de orta sınıfa yakın öyküler ve romanlar art arda perdeye aktarıldı ve adları çevresinde efsaneler oluşturulan sinema yıldızlan ortaya çıkmaya başladı.

I. Dünya Savaşı öncesinde Avrupa'da Fransız ve İtalyan sinemaları önde geliyordu. Fransız Ferdinand Zecca[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] daha ABD'de sessiz sinema komedyenlerini derinden etkileyecek komedi türünü (comique) geliştirdi. Louis Feuillader Les vampires (1915; Vampirler) ve Judex'te (1916) hem cinayet korku sinemasını geliştirdi[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] hem de seri film uygulamasını başlattı. Bir yandan gene Fransa'da[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] sahne oyunlarının karmasıklı sinema uyarlamaları olan sanat filmi (filmi d'art) uygulamaları görüldü. İtalyan sineması ise 1908 ve 19l3'te iki kez çevrilen Ultimi giorni di Pompei (Pompei'nin Son Günleri)[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] Quo Vadis? (1912) ve Cabirkl(1914) gibi[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] çok sayıda figüranın ve dev dekorların kullanıldığı[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] uzunluğu 612 makara arasında değişen destan-tarihsel filmlerle dikkati çekti.

Sinemayı ilginç bir eğlence düzeyinden başlı başına bir anlatım aracı konumuna yükselten en önemli sinemacı Griffith oldu. Söze ve yazıya başvurmadan yalnızca sinemanın anlatım olanaklarıyla izleyiciyi etkileyen[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] duygu ve düşünceleri en çarpıcı biçimde perdeye yansıtan Griffith[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] günümüzde artık klasikleşmiş olan sinema tekniklerini uyguladığı gibi[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] film yapım sürecinin de temel aşamalarını yerleştirdi ve bütün bu aşamaları uyumlu biçimde yürüten yönetmenin önemini ortaya koydu. I. Dünya Savaşı sonrasının yorgun ve yıkık Avrupa'sında sinema alanındaki en önemli gelişmelerden biri[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] savaştan yenik çıkmış olan Almanya'dan geldi. Savaştan sonra özel denetime verilmiş olan UFA adlı şirket öncülüğünde Alman sineması Weimar Cumhuriyeti döneminde (1919-33) altın çağını yaşadı. UFA'nın ilk yapından Ernst Lubitsch'in Madame Du Barry (1919) ve Anna Boleyn'i (1920) gibi gösterişli[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] kostümlü tarihsel filmlerdi. Ama Almanya sinema sanatına en büyük katkıyı[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] Robert Wiene'nin[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] Das Kabinen des Dr. Caligari (1919; Doktor Caligari'nin Muayenehanesi) filmiyle başlayan dışavurumcu sinemayla yaptı. Bu filmde mizansenler kahramanlann iç dünyalarını yansıtacak gibi düzenlenmiş[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] mimari[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] dekor[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] ışık vb öğeler filmin temalarını ve duygu tonlarını yansıtacak biçimde[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] adeta plastik bir malzeme gibi yoğurulmuştu. 1920'lerde gelişiminin doruğuna varan Alman dışavurumculuğu[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] dünya sinema sahnesine Fritz Lang ve F.W. Murnau gibi iki usta çıkardı. 1925'te iflasın eşiğine gelen UFA[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] büyük Amerikan film şirketlerinin yardımıyla kurtarıldı ve bu yardım karşılığında Alman yönetmenler ve teknik elemanlar ABD'ye giderek orada çalıştı. Daha sonra Hitler'in iktidara gelmesiyle de çok sayıda Alman sinemacı ABD'ye yerleşerek Hollywood sinemasının estetik temellerini atacaktı.

1920'lerin ikinci yarısında Alman sineması[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] savaşın yarattığı toplumsal çöküntününde etkisiyle[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] dışavurumcu psikolojik temalardan[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] yaşamı olduğu gibi aktaran gerçekçi filmlere yöneldi. Yeni nesnelcilik (neue Sachlichkeit) adı verilen bu yönelimin en önemli temsilcisi G.W. Pabst oldu.

Savaş sonrasında sinema alanındaki en önemli gelişmelerden biri de SSCB'de ortaya çıktı. Ajitasyon ve propaganda için sinemaya özel bir önem veren Sovyet hükümeti[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] dünyanın ilk sinema okulu olan Devlet Sinema Enstitüsü'nü (VGİK) kurdu ve ajitasyon ve sinema sözcüklerinden oluşturulan agitki sözcüğüyle tanımlanan filmlerin yapımına hız verdi. Olanaklar son derece kıt olduğundan agitkiler[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] çarlık döneminde çekilmiş eski filmlerin[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] yeni yönetimin propagandasını yapacak biçimde yeniden kurgulanmasıyla hazırlanıyordu. Bu zorunluluk SSCB'de kurgu üzerine geniş çalışmalar yapılmasına ve kuramlar geliştirilmesine yol açtı. Lev Vladimiroviç Kuleşov[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] boş kamerayla deneyler yaptı ve yalnızca görüntülerin değişik biçimde sıralanmasıyla çok değişik duygu ve izlenimler yaratılabileceğini ortaya koydu.

Kuleşov'un[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] sinemaya önemli estetik katkılarda bulunacak iki izleyicisi ise Sergey Ayzenştayn ve Vsevolod İllaryonoviç Pudovkin oldu. Griffith gibi yaşamı boyunca az sayıda film çekebilen Ayzenştayn[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] algılama psikolojisi ile Marksist diyalektiği birleştiren bir kurgu kuramı geliştirdi ve uyguladı. Pudovkin ise Ayzenştayn gibi diyalektik çatışmaya değil anlamsal bağlantıya dayanan bir kurgu anlayışını savunuyordu. Dönemin bir başka önemli sinemacısı[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] görüntülerinin resimsel kusursuzluğu[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] şiirselliği ve doğalhğıyla dikkati çeken Aleksandr Dovjenko'ydu. Dziga Vertov ise kurmaca sinemaya karşı çıkarak belgesel görüntülerin düzenlenmesine dayanan sinemagöz (kinoglaz) kuramını ortaya attı ve bu görüşü doğrultusunda[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] KinoPravda (SinemaGerçek) adı verilen ve gerçeği olduğu gibi saptayan bir dizi film çekti.

ABD'de savaş sonrasında film yapımı[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] dağıtımı ve gösterimi en önemli sanayi dallarından biri olmuş ve çok geniş bir kitlenin ilgisini çeker hale gelmişti. Sinemanın belli başlı türleri de bu dönemde oluştu. Bunlar arasında en çok ilgi göreni komediydi. Mack Sennett'in aaastone Stüdyosu'nda üretilen ve aaastone komedileri olarak tanınan bu filmler Charlie Chaplin[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] Harry Langdon[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] Fatty Arbuckle[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] Mabel Normand ve Harold Lloyd gibi yeteneklerin ortaya çıkmasını sağladı. Örneğin Chaplin ünlü Şarlo tipini bu tür komedilerde yaratmıştı.

1920'lerin başlarında haftada 40 milyon ABD'li sinemaya gidiyordu. Sinemanın yaygın etkisi ve o yıllarda Hollywood'da materyalizm[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] sinizm ve cinsel serbestlik yönelimleriyle kendini gösteren Caz Çağı[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] filmlerin denetim altına alınması yönünde tepkilere neden oldu. Hükümetin müdahalesini önlemek için yapımcılar[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] (başında bulunan kişinin adıyla) Hays Bürosu olarak anılan Amerikan Sinema Yapımcıları ve Dağıtımcıları adlı örgütü kurdular. Bu büro filmlerde yapılmaması ya da dikkat edilmesi gerekli noktalan belirledi. Sonunda suçluların cezalandırılması koşuluyla genel değerlere aykırı davranışların filmlerde gösterilebileceğine karar verdi. Bu olanaktan en çok yararlanan yönetmen ise[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] tarihsel ve çağdaş konulu filmlerinde cinselliğe ve şiddete oldukça yer veren ve gösterişli anlatımıyla dikkati çeken Cecil B. deMille oldu. Alman göçmeni Ernst Lubitsch ise cinsel dokundurmalı komedileriyle öne çıktı. O dönemin Hollywood'unun en aykırı yönetmeni ise Avusturya'dan gelmiş olan Erich von Stroheim'dı. Filmlerinde yerleşik ahlak kurallarını karşısına alarak bu sınırların dışına taşan Stroheim[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] yapıtlarının geniş izleyici kitlesi tarafından beğenilmesine karşın[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] hem aykırı tutumu[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] hem de set ve kostümler için çok para harcaması yüzünden yapımcıların tepkisini çekiyordu.

Sessiz sinemanın son yıllannda ise ABD sinemasında gittikçe artan tekelleşme ve Büyük Bunalım'ın ilk izlerinin belirmesi yapımcı şirketlerin riskten kaçınmalarına yol açtı ve bunun sonucunda Griffith[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] Sennett[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] Chaplin[Resimleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.] Keaton ve Stroheim gibi yenilikçi sinemacılann stüdyolarla çalışma olanağı iyice azaldı.